Montel-Foreks Editörü Nazlı Naseh, Enerji Piyasaları İşletme A.Ş Genel Müdürü Ahmet Türkoğlu ile ileri tarihli fiziksel teslimatlı elektrik piyasasını konuştu. Türkoğlu, önümüzdeki yılın ikinci yarısında piyasa simülasyon aşamasının katılımcılara sunulmasını ve sonrasında piyasanın açılmasını hedeflediklerini iletti.

Türkiye’de bildiğiniz gibi elektrik ticaretinde uzun süredir durgunluk devam ediyor. Bu durum gözleri EPİAŞ’a çevirdi. Piyasa katılımcıları EPİAŞ altında kurulacak ileri tarihli fiziksel teslimatlı elektrik piyasasının ticarete likidite getirmesini bekliyorlar. Öncelikle ileri tarihli fiziksel teslimatlı elektrik piyasası hakkında bilgi verebilir misiniz? Bu piyasa nasıl işler? 

Öncelikle bu piyasanın kurulmasına ilişkin uzun süredir yaptığımız çalışmalardan bahsetmek istiyorum. Bildiğiniz gibi Ağustos ayında tezgah üstü piyasada sözleşme fesihleri yaşandı. Bu durum uzun süredir belli bir ticaret hacmini yakalamış sektörde bir güven bunalımına neden oldu. Bu süreçte sektörden yoğun bir şekilde EPİAŞ bünyesinde karşı taraf riskini ortadan kaldıracak vadeli bir piyasanın kurulmasına ilişkin çok talep aldık. Katılımcılar her fırsatta bu taleplerini gerek doğrudan gerek dolaylı yollarla dile getirdiler. Hem Sn. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanımız hem Sn. EPDK Başkanımız bu istikameti gösterdiler. Biz de stratejilerimiz arasında yer alması sebebiyle böyle bir piyasanın kurulmasını bir iş geliştirme faaliyeti olarak ele alıp bir süredir zaten çalışmalarımızı yürütüyorduk. Dolayısı ile katılımcıların taleplerine oldukça hazırlıklı yakalandık. 

Her şeyden önce piyasanın Şirketimiz bünyesinde işletilmesine ilişkin kanuni düzenlemeye ihtiyaç vardı. Borsa İstanbul, TAKASBANK ve EPİAŞ olarak bir araya gelip bu piyasanın sektör dinamiklerine en uygun şekilde işletilmesi için Şirketimiz bünyesinde kurulması gerektiği noktasında mutabık kaldık. Oldukça verimli bir çalışma da yürüterek en son kanun değişikliği ile bu süreci başarıyla tamamlamış olduk. Bu vesile ile başta Hazine ve Maliye Bakanlığımız ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığımız olmak üzere EPDK, SPK, Borsa İstanbul ve TAKASBANK yetkililerine de emekleri ve destekleri için teşekkür ediyorum. 

Piyasanın işleyişine gelince; öncelikle bize yetki veren kanun maddesinde piyasamızın ismi ileri tarihli fiziksel teslimatlı elektrik piyasası olarak tanımlandı. Kısaca İTEP olarak kullanıyoruz. İTEP ileri bir tarih için toptan elektrik ticaretine imkân verecek organize bir piyasa olarak ifade edilebilir. Bu piyasa şu anda işlettiğimiz gün öncesi ve gün içi piyasalardan farklı olarak ileri tarihli aylık, çeyreklik ve yıllık teslimat dönemleri için baz, pik ve pik dışı gibi farklı yük tiplerini kapsayan elektrik ticaretini yapma fırsatı sunacaktır. EPİAŞ bu piyasada merkezi karşı taraf sorumluluğu üstlenerek piyasa katılımcılarına fiyat riskinden korunma imkânı ve her gün yayımlayacağı gösterge fiyatla ile de geleceğe yönelik fiyat tahmini imkânı sunacak. Burada oluşacak fiyat sinyali, yatırımlar ve uzun vadeli arz güvenliği konusunda gösterge niteliği taşıyabilir.

Piyasada farklı teslimat dönemleri için açılan kontratlara yönelik katılımcıların sundukları teklifler piyasa kuralları çerçevesinde sürekli ticaret yöntemi ile eşleştirilerek işlemler gerçekleşecek. Bu doğrultuda gerçekleşen ticaretin taraflarına teminat yükümlülüğü doğacak. Katılımcıların tercihine bağlı olarak bu teminatların nakit veya teminat mektubu şeklinde verilmesi imkânı sunulacak. Katılımcılar teminat yükümlülüklerini yerine getirdikleri sürece pozisyonlarını korumuş olacaklar. Teslimat dönemine girildiğinde ise açık pozisyon sahibi piyasa katılımcıları fiziksel teslimat (teslim etme ve alma) yükümlülüklerini yerine getirecek. Teslimat dönemi sonunda ise şu anda da yürüttüğümüz şekilde uzlaştırmasını yaparak ticareti faturalandırmış olacağız.

Avrupa’da hali hazırda EEX gibi fiziksel teslimatlı vadeli işlemler piyasaları var. EPİAŞ olarak bu piyasalar ile irtibatta mısınız? Piyasa kurgusu anlamında alınan örnekler var mı?

Avrupa’da vadeli elektrik piyasası işleten birçok piyasa işletmecisi var. Bunların bir kısmı sadece finansal, bir kısmı bizim kurmak istediğimiz şekilde fiziksel teslimatlı kontratlar sunuyor. Bir kısmı ise bu ikisi arasında hibrit diyebileceğimiz, finansal piyasalarda fiziksel teslimat opsiyonlu kontratlar sunan piyasalar. Bu piyasanın iş geliştirme faaliyetlerini yürütürken öncelikle Avrupa piyasalarındaki bu örneklerini geniş bir şekilde inceledik. Bir saha ziyareti ile bu piyasalardan birini yerinde görme ve inceleme fırsatımız da oldu. Bunlarla birlikte, bildiğiniz üzere EPİAŞ Avrupa Enerji Borsaları Birliği olan EUROPEX üyesi. Bu birlik altında yer alan Türev Ürünler çalışma grubunda aktif bir şekilde yer alıyoruz ve Avrupa’da yaşanan türev enerji ticaretindeki gelişmeleri takip ediyoruz. Yakın bir zamanda da EEX ile piyasamızın tasarımına ilişkin ortak bir çalışmamız olacak. Dolayısı ile Avrupa’daki en büyük piyasa işletmecilerinden biri olan EEX’in de piyasamızın kurgusuna ilişkin görüşlerini ve tavsiyelerini almış olacağız.

 Bununla da kalmadık; geliştirme sürecinin her aşamasında dış paydaşlarımız ve piyasa katılımcılarımız ile birkaç defa bir araya gelerek yaptığımız kurguyu, kendileri ile paylaştık ve uzun uzun tartıştık. Bu piyasada işlem yapacak olan katılımcılarımızın ihtiyaçları ve görüşleri bizim için çok değerli. Bu bağlamda tasarımımıza oldukça faydalı katkılarda bulundular. Bu vesile ile ETD, EÜD, ELDER aracılığı ile projemize katkı sunan tüm katılımcılarımıza ve OTC broker’larına teşekkür ediyorum.

Bütün bu bilgi birikimine kendi çalışmalarımızı katarak sektörümüzün ihtiyaçlarına göre özgün ve bizce oldukça iyi bir piyasa tasarımı geliştirmiş olduk. 

Piyasanın işleme alınabilmesi için yönetmelik ne durumda? EPİAŞ yazılım çalışmalarına başladı mı? Piyasayı ne zaman devreye almayı hedefliyorsunuz?

İlgili mevzuatın hazırlanması ve katılımcılarımızın görüşlerine sunulması projenin önemli aşamalarından biri. Bu konuda da EPDK ile oldukça yakın bir çalışma içindeyiz. Geçtiğimiz günlerde EPDK Şirketimize bir çalışma ziyaretinde bulundu ve ayrıntılı bir şekilde bu konu üzerinde bir tam gün tartıştık. Mevzuat kurgumuzun yönetmelik ile ana esaslarını belirlemek, usul esaslar ile piyasanın çalışma usullerini belirlemek ve prosedürler ile de Şirketimizin yetkisi kapsamında parametreleri belirlemek şeklinde olmasını öngörüyoruz. Şu an için yönetmelik taslağımız oluştu. Usul esasların da taslağı tamamlanmak üzere. Bundan sonraki süreçte EPDK’nın uygun göreceği takvime göre mümkünse iki ay içerisinde çalışmaları tamamlamayı hedefliyoruz.

Sürecin planladığımız şekilde ilerlemesi halinde önümüzdeki yılın ikinci yarısında simülasyon aşamasını katılımcılarımıza sunmayı ve sonrasında piyasayı açmayı hedefliyoruz. 

Bu süreç devam ederken bir yandan da projenin yazılım aşamasına gelmesi için de çalışmalarımız devam ediyor.

Vadeli piyasada ne gibi ürünler ve vadeler göreceğiz? (haftalık/aylık/yıllık/baz/pik)

Daha önce de bahsettiğim gibi piyasayı açarken ihtiyaç duyulacak ürün tiplerini belirlemede katılımcılarımız ile yaptığımız çalışmalar yol gösterici oldu. Piyasanın ilk evresinde aylık ve çeyreklik baz yük kontratları sunmayı planlıyoruz. Sonrasında katılımcılarımızın bu piyasaya ilgisine, işlem hacmine gelen taleplere bağlı olarak yıllık veya farklı vadelerde ve farklı yük tiplerinde kontratları rahatlıkla sunabiliriz. Piyasa tasarımımızı bu tür değişiklikleri hızlıca ve kolayca yapabilecek şekilde hem modüler hem parametrik bir şekilde oluşturduk. Dolayısı ile ihtiyaç duyulması halinde haftalık, hafta içi, hafta sonu, baz, pik, pik dışı gibi çok farklı kontrat türlerini de rahatlıkla oluşturup sunabiliriz.
 
Fiziksel teslimatlı vadeli işlemler piyasasının devreye alınması tezgah üzeri piyasanın tamamen bitmesi anlamına mı geliyor? Taraflar tezgah üzerinde anlaşıp EPİAŞ cleared ticaret yapabilirler mi?

İkinci sorunuzdan başlayayım: piyasa tasarımımızın bize göre en kritik özelliklerinden biri katılımcıların tezgah üstü piyasada yaptıkları ticareti EPİAŞ’a kaydettirerek karşı taraf riskini ortadan kaldırmak olacak. Özel işlem bildirimi adıyla sunacağımız bu özellik ile katılımcılar EPİAŞ’ın sunduğu kontrat tipleri ile uyumlu anlaşmalarını bu piyasada kaydettirerek EPİAŞ’ın karşı taraf hizmetinden faydalanabilecekler. Elbette bu hizmeti kullanan katılımcılar teminat yükümlülüğünü de İTEP’te işlem yapan katılımcılar gibi yerine getirmesi gerekecek. 

Buradan hareketle ilk sorunuza gelirsek İTEP’in yeterli ilgiyi görmesi halinde OTC piyasasını hatta belki de VIOP’u daha da canlandıracağını öngörebiliriz. İTEP ile OTC arasında temel birkaç farklılıktan dolayı birbirlerinin alternatifi olarak görülmemelidir. Her şeyden önce bizim açacağımız piyasada OTC’ye göre daha yüksek bir teminat yükümlülüğü olacağı açık. Zira broker arkadaşlar ve katılımcılar ile yaptığımız görüşmelerden anladığımız kadarıyla şu anda OTC’de güven esasına dayalı olarak satıcı taraf teminatlandırılmıyor. Ancak İTEP’te biz her iki taraf için de aynı teminat yükümlülüğünü yansıtıyor olacağız. İkinci önemli fark ise bizim ürünlerimizin standart olması. Sunduğumuz vade ve yük tipi dışında ticaret yapmak isteyen katılımcılar bu ticareti ancak OTC’de yapabilecekler. Ürün çeşitliliğinde de belli standartların dışına çıkmayı çok düşünmüyoruz.

Elbette geliştirdiğimiz piyasada oluşacak işlem hacminin bir kısmının tezgah üstü piyasadan bir kısmının spot piyasalardan alınacak pay ile oluşması söz konusu olacaktır. Ancak bu ticaretin piyasalardaki hacmi azaltmak yerine tüm piyasalarda işlem hacminin yükselmesi şeklinde olacağını düşünüyor ve ümit ediyorum.

Teminatların yüksek olabileceğinden bahsediliyor. EPİAŞ kapsamında oluşacak bu piyasada teminat sistemi nasıl kurgulanıyor?

Merkezi karşı taraf hizmeti belli miktarlarda teminat almamızı zorunlu kılıyor. Öncelikle bu hizmetin oluşturduğu farklı risklere karşılık finansal dönem için Mark to Market dediğimiz bir kontrat teminatı, fiziksel teslimat için de sözleşme büyüklüğüne göre ikinci bir teminat alıyor olacağız. Projeyi geliştirirken en uzun çalıştığımız en çok üzerinde durduğumuz husus teminat oldu. Tasarımı yaparken mümkün olan en az teminat ile muhtemel tüm riskleri en optimum şekilde karşılamak için bir çok farklı çalışma yaptık. Sonuç olarak da alternatif iki model belirledik; bu modellerden biri diğerine göre bir miktar daha yüksek teminat gerektiriyor ancak daha güvenilir bir yapı da oluşturuyor. EPDK ile yaptığımız çalışma sürecinde iki modelden biri katılımcılarımızın da görüşleri alınarak seçilecek. Bununla birlikte teminat mekanizmasında aynı teslimat dönemine sahip ters yönlü pozisyonlar netleştirilmesi ve farklı teslimat dönemlerine sahip ters yönlü pozisyonların vadeler arası yayılma pozisyonu oluşturması sayesinde katılımcılarımızın bulundurmaları gereken teminatları azalacaktır. Bu yönüyle de OTC piyasasına göre çok büyük bir avantaj oluşturmaktadır.

Pozisyon yükümlülüklerini yerine getiremeyen katılımcıların temerrüde düşmeleri durumunda EPİAŞ için bir risk söz konusu. Bu piyasanın temel motivasyonlarından biri de Ağustos ayında yaşanan fesihler gibi kötü tecrübelerin yaşanmaması için katılımcıların karşı taraf riskini ortadan kaldırmak. Sonuç olarak belli bir miktar teminat yükü olacak. Ancak bu teminatların da piyasanın risk dinamiklerinin gerektirdiği sınırlar içinde mümkün olan en düşük seviyede olacağı hususunda katılımcılarımız müsterih olabilirler.

Vadeli doğal gaz piyasası EPİAŞ’ın hedefleri arasında mı?

Elbette. İleri tarihli fiziksel teslimatlı elektrik piyasasını açtıktan sonra çok geçmeden ileri tarihli fiziksel teslimatlı doğal gaz piyasasını da açmayı hedefliyoruz. Beş yıllık stratejik planımıza da bu hedefimizi koyduk. Spot doğal gaz piyasasında olduğu gibi ileri tarihli doğal gaz piyasasının kurulmasında da elektrikte edindiğimiz tecrübe ile doğal gaz piyasasını çok daha hızlı bir şekilde geliştirebiliriz.  Şu an işletmekte olduğumuz doğal gaz piyasasında ciddi bir hacim oluşmadığı için ileri tarihli piyasaya neden ihtiyaç duyulacağı akla gelebilir ancak biz ticaret için her enstrümanı katılımcılarımıza sunmak istiyoruz. Piyasanın derinleşmesi için EPİAŞ dışındaki unsurların da bir an önce piyasaya uygun hale gelmesini temenni ediyoruz.

Son olarak ileri tarihli doğal gaz piyasasının açılması ile birlikte ileri tarihli fiziksel teslimatlı elektrik ve doğal gaz piyasaları arasında ürünler arası yayılma pozisyonuna göre teminat hesaplaması yapılarak her iki piyasada ters yönlü işlem yapan bir katılımcı için minimum teminat ile portföylerini hedge etme imkanı doğacaktır. Yani ileri tarihli doğal gaz piyasasından doğal gazını temin ederek vadeli elektrik paydasında elektriğini satan bir katılımcının EPİAŞ nezdinde riski minimize olduğundan oldukça az bir teminat ile bu işlemi gerçekleştirebilecekler.

Sektörün ve piyasanın gelişimi, piyasa katılımcılarının ihtiyaçlarının karşılanması için, her türlü ticaret enstrümanının sunulmasına yönelik ITEP ve benzeri yeni ürün ve piyasaları geliştirmeye devam edeceğiz. Alacağımız daha çok mesafenin olduğunun farkında olarak çalışmalarımızı sürdürüyoruz.